TKÇaga endokrinologiýasy näme?
Endokrinologiýa gormonlar baradaky ylymdyr. Gormonlar adamyň kadaly ösmegi, ösmegi we ýaşamagy üçin zerur bolan ähli organlaryň biri-biri bilen sazlaşykly işlemegini üpjün edýär. Olaryň hersi özboluşly bezlerden bölünip çykýar. Endokrin keselleri diýilýän ýagdaýlar, bu bezleriň ösmezligi, düýbünden emele gelmezligi, zerurlykdan az işlemegi, aşa köp işlemegi ýa-da tertipsiz işlemegi netijesinde ýüze çykýar. Dürli gormonlar köpelmegi, metabolizmi, ösüşi we ösüşi gözegçilikde saklaýar. Gormonlar daşky gurşawymyza edýän jogabymyza gözegçilik edýär we bedenimiziň işlemegi üçin zerur mukdarda energiýa we iýmit maddalaryny üpjün etmäge kömek edýär.
Çaga endokrinologiýa hünärmeni esasan çagalykda we ýetginjeklikde (0-19 ýaş) ýüze çykýan gormonal näsazlyklar bilen iş salyşýar. Çaganyň sagdyn ösmegine, adaty wagtynda ýetginjekligiň döremegine we sagdyn ösüşine we ululykdaky howpsuz geçişine gözegçilik edýär. Gormonal bozulmalary bolan çagalara we ýaşlara 18 ýaşdan ahyryna çenli diagnoz we bejermek bilen meşgullanýar.
Çaga endokrinologlary haýsy lukmançylyk okuwyny alýarlar?
Alty ýyllyk lukmançylyk fakultetini tamamlandan soň, 4 ýa-da 5 ýyllyk çaga saglygy we keseller ýöriteleşdiriş maksatnamasyny tamamlaýarlar. Soňra gormonal keselleri anyklamak, bejermek we yzarlamak (Çaga Endokrinologiýa magistr derejesi) öwrenmek we tejribe almak üçin üç ýyl sarp edýärler. Umuman alanyňda, çaga endokrinologyny taýýarlamak üçin 13 ýyldan gowrak wagt gerek.
Çagalykda we ýetginjeklikde iň köp ýaýran endokrin keseller we näsazlyklar haýsylar?
Gysga boý
Dogulandan bäri sagdyn ösýär. Pes agramy we gysga dogluş uzynlygy bilen doglan çagalara gözegçilik edýär we sagdyn deň-duşlary bilen tanyşmagyny goldaýar. Ösüş döwründe ýüze çykýan näsazlyklary barlaýar we bejerýär. Gysga boý maşgala ýa-da gurluş bolup biler, ýa-da gormonal ýetmezçiligiň ýa-da başga bir keseliň beýany bolup biler. Çaga endokrinologiýasy çaganyň gysga bolmagyna sebäp bolýan ähli mümkinçilikleri barlaýar we bejerýär.
Gysga boý ulalmak gormonynyň ýetmezçiligi bilen baglanyşykly bolsa, haýal etmän bejermeli. Wagt ýitirmek, beýikligiň az bolmagyna sebäp bolup biler. Aslynda, ösüş plastinkasy ýapylan ýaşlar ösüş gormonyny bejermek mümkinçiligini düýbünden ýitiren bolmagy mümkin.
Uzyn oglan; Deň-duşlaryndan has uzyn çagalara, şeýle hem gysga çagalara gözegçilik edilmelidir.
Irki ýetginjeklik
Aýry-aýry tapawutlar bar bolsa-da, türk çagalarynda takyklyk 11-12 ýaş aralygynda, oglanlar üçin 12-13 ýaş aralygynda başlaýar. Ertyetginjeklik käwagt bu ýaşdan başlasa-da, ýetginjeklik 12-18 aýyň içinde çalt tamamlanyp bilner we bu çalt ösýän ýetginjeklik hasaplanýar. Saglyk nukdaýnazaryndan, irki ýetginjeklige sebäp bolýan ýagdaýy ýüze çykarmagy we bejermegi talap edýän kesel bar bolsa, ony bejermeli.
14 ýaşynda gyzlarda we oglanlarda ýetginjeklik alamatlary ýüze çykmasa, ýetginjeklik gijä galmaly diýlip hasaplanylmaly we munuň esasy sebäbi derňelmeli.
Olesetginjeklik döwründe ýüze çykýan beýleki meseleleriň esasy sebäbi gormonaldyr. Şol sebäpli çaga endokrin hünärmeni ýetginjeklikde saçyň aşa köpelmegi, döş problemalary, gyzlaryň her dürli aýbaşy problemalary we polikistik ýumurtgalyk (18 ýaşyna ýetýänçä) bilen iş salyşýar.
Gipotireoz / Gipertiroidizm
Adatça giter diýlip atlandyrylýan gipotireoz, tiroid beziniň bolmalysy ýaly az gormon öndürýändigi ýa-da ýokdugy bilen kesgitlenýär. Tiroid gormony, akyl ösüşi, beýikligiň ösmegi, süňkleriň ösmegi we metabolizmanyň tizlenmegi ýaly täsirleri bolan örän möhüm gormondyr.
Adaty ýagdaýdan has köp tiroid gormonynyň öndürilmegi we gana çykmagy netijesinde ýüze çykýan ýagdaýa gipertiroidizm diýilýär. Çaga endokrinologlary tiroid düwünlerini, tiroid düwnük keselini we ulaldylan tiroid dokumasyny (goiter) bejermek üçin hem tälim alýarlar. Tiroid ýa-da Goiter maşgala taryhy bolan ähli çagalara gözegçilik edýärler.
Jynsy tapawudyň meseleleri
Çaganyň jynsyny dünýä inende, gyz ýa-da oglan hökmünde kesgitläp bolmaýan ösüş bozulmasydyr. Keselhanada doglan çagalarda täze doglan ýa-da çaga lukmany ony belleýär. Muňa garamazdan, ünsden düşürilip ýa-da soň belli bolup biler.
Boysumurtgalar oglanlarda haltajykda görülmese, jyns agzalarynyň ujundan peşew çykarmasa ýa-da jyns agzalarynyň gaty azdygy möhümdir. Gyzlarda, esasanam kiçijik iki peşew ýolunyň açylmagy ýa-da ownuk çişmegi ýüze çyksa, operasiýa başlamazdan ozal çaga endokrin hünärmeni tarapyndan baha berilýär.
Çagalyk süýji keseli (1-nji görnüşli süýji keseli)
Neonatal döwürden başlap, uly ýaşa çenli islendik ýaşda bolup biler. Bejerginiň gijikdirilmegi alamatlaryň koma we ölüme sebäp bolmagyna sebäp bolýar. Bejergi ömür we diňe insulin bilen mümkindir. Bu çagalara we ýaşlara, çaga endokrin hünärmeni ýaş uly bolýança bejermeli we ýakyndan gözegçilik etmeli.
Çagalykda görülýän 2-nji görnüşli süýji keseli hem çaga endokrin hünärmeni tarapyndan bejerilýär we ýakyndan gözegçilik edilýär.
Semizlik
Artykmaç alnan ýa-da ýeterlik sarp edilmedik energiýa, hatda çagalykda hem bedende saklanýar we semizlige sebäp bolýar. Bu artykmaç energiýa çagalyk semizliginiň aglaba bölegini emele getirýän bolsa-da, käwagt çaga artykmaç agramy döredýän gormonal kesel ýa-da dogabitdi we birnäçe keselleri öz içine alýan käbir genetiki keseller sebäpli agramyň artmagyna meýilli bolup biler.
Semizligiň esasy sebäbini derňeýän, bejergi zerur bolanda bejerýän we semizligiň özi sebäpli ýüze çykýan negatiwlere gözegçilik edýän çaga endokrin hünärmeni.
Riketler / Süňk saglygy: D witaminiň ýeterlik mukdarda kabul edilmezligi ýa-da D witaminiň dogabitdi metabolik keselleri sebäpli süňkleriň minerallaşmagy ýeterlik däl. Raketler, osteoporoz we süňküň beýleki metabolik keselleri çaga endokrinologiýasynyň gyzyklanýan ýerlerinden biridir.
Adrenal bezden çykýan gormonlar: heartürege, arterial gan basyşyna (endokrin bilen örtülen gipertoniýa), stres / tolgunma çydamlylygy, jyns we köpelişe täsir edýär. Çagalykda dogabitdi ýa-da alnan adrenal bez gormonynyň keselleri bilen Ç. Endokrinologlar gyzyklanýar.