Epilepsiýa näme? Epilepsiýanyň alamatlary nämeler?

Epilepsiýa dowamly (uzak möhletli) kesel bolup, epilepsiýa hem diýilýär. Epilepsiýada beýniniň neýronlarynda duýdansyz we gözegçiliksiz akymlar ýüze çykýar. Netijede näsagda meýletin gysylmalar, duýgynyň üýtgemegi we aňyň üýtgemegi ýüze çykýar. Epilepsiýa tutgaýlara sebäp bolýan keseldir. Näsag tutgaýlaryň arasynda sagdyn. Durmuşynda diňe bir tutgaý bolan näsag epilepsiýa hasaplanmaýar.

Dünýäde takmynan 65 million epilepsiýa hassasy bar. Häzirki wagtda epilepsiýa üçin anyk bejergini berip biljek derman ýok bolsa-da, tutgaýyň öňüni alyş strategiýalary we dermanlary bilen gözegçilik astynda saklanyp bilinýän kesel.

Epilepsiýa tutgaýy näme?

Beýnimiziň elektrik işjeňliginiň üýtgemegi netijesinde ýüze çykýan we agressiw titremeler, huşuň we gözegçiligiň ýitmegi ýaly alamatlar bilen bilelikde bolup bilýän tutgaýlar, siwilizasiýanyň ilkinji döwürlerinde bar bolan möhüm saglyk meselesidir.

Tutgaý, belli bir wagtyň dowamynda nerw öýjükleriniň bir toparyny sinhronlaşdyrylan gyjyndyrmanyň netijesinde ýüze çykýar. Käbir epileptiki tutgaýlarda, tutgaýda myşsalaryň gysylmagy bolup biler.

Epilepsiýa we tutgaýlar biri-biri bilen ulanylsa-da, aslynda şol bir zady aňlatmaýar. Epileptiki tutgaý bilen tutgaýyň arasyndaky tapawut, epilepsiýanyň gaýtalanýan we öz-özünden tutgaý bilen häsiýetlenýän keselidir. Tutgaýyň ýekeje taryhynda adamyň epilepsiýa bardygyny görkezmeýär.

Epilepsiýanyň sebäpleri näme?

Epileptiki tutgaýlaryň ösmeginde köp dürli mehanizm rol oýnap biler. Nerwleriň dynç alýan we tolgundyryjy ýagdaýlarynyň arasyndaky deňsizlik, epileptiki tutgaýlaryň esasy newrobiologiki esas bolup biler.

Epilepsiýanyň ähli ýagdaýlarynda düýp sebäbini doly kesgitläp bolmaz. Çaga dogluş şikesleri, öňki betbagtçylyklar sebäpli kelle şikesleri, kyn dogluşyň taryhy, garry ýaşlarda beýni damarlarynda damar anormallikleri, ýokary gyzzyrma, gan az mukdarda şeker, alkogol içgileri, intrakranial çişler we beýniniň çişmegi ýüze çykarylan käbir sebäplerdir tutgaý bolmak meýli bilen baglanyşyklydyr. Epilepsiýa çagalykdan uly ýaşa çenli islendik wagtda ýüze çykyp biler.

Adamyň epileptiki tutgaýlara duýgurlygyny ýokarlandyryp biljek köp şertler bar:

• Ageaş

Epilepsiýany islendik ýaş toparynda görmek bolýar, ýöne bu keseliň köplenç diagnoz goýulýan ýaş toparlary irki çagalykda we 55 ýaşdan soň şahsyýetlerdir.

• Beýni ýokançlyklary

Meningit (beýni membranalarynyň çişmegi) we ensefalit (beýni dokumasynyň çişmegi) ýaly çişme bilen ösýän kesellerde epilepsiýa döremek howpy ýokarlanýar.

• Çagalyk tutgaýlary

Epilepsiýa bilen baglanyşykly bolmadyk tutgaýlar käbir ýaş çagalarda ýüze çykyp biler. Esasanam ýokary gyzzyrma bilen baglanyşykly kesellerde ýüze çykýan tutgaýlar, adatça çaganyň ulalmagy bilen ýitýär. Käbir çagalarda bu tutgaýlar epilepsiýanyň ösmegi bilen gutaryp biler.

• demans

Bilim funksiýalarynyň ýitmegi bilen ösýän Alsgeýmer keseli ýaly kesellerde epilepsiýanyň ösmegine howp bolup biler.

• Maşgala taryhy

Epilepsiýa bilen ýakyn garyndaşlary bolan adamlarda bu keseliň döremek howpy ýokarlanýar. Ejesi ýa-da kakasy epilepsiýa keseli bolan çagalarda bu kesele takmynan 5% çemeleşilýär.

• Baş şikesleri

Epilepsiýa, ýykylmak we täsir etmek ýaly kelle şikeslerinden soň adamlarda ýüze çykyp biler. Tigir sürmek, lykiada typmak we motosikl sürmek ýaly çäreler wagtynda kelläni we bedeni dogry enjamlar bilen goramak möhümdir.

• Damar damarlarynyň bozulmagy

Kislorod we beýniniň iýmitlenmegi üçin jogapkär gan damarlarynda blokirlemek ýa-da gan akmak ýaly ýagdaýlaryň netijesinde ýüze çykýan insultlar beýniniň zeperlenmegine sebäp bolup biler. Beýnimizdäki zeperlenen dokumalar ýerli tutgaýlara sebäp bolup, adamlaryň epilepsiýa döremegine sebäp bolup biler.

Epilepsiýanyň alamatlary nämeler?

Epilepsiýanyň käbir görnüşleri bir wagtda ýa-da yzygiderli bolup, adamlarda köp alamatlaryň we alamatlaryň ýüze çykmagyna sebäp bolup biler. Alamatlaryň dowamlylygy birnäçe sekuntdan 15 minuta çenli üýtgäp biler.

Käbir alamatlar möhümdir, sebäbi epileptiki tutgaýdan öň ýüze çykýar:

• Duýdansyz güýçli gorky we alada
• Bulam-bujarlyk
• Baş aýlanmagy
• Görüş bilen baglanyşykly üýtgeşmeler
• Aýaklaryň we elleriň hereketlerinde bölekleýin gözegçilik ýetmezçiligi
• Bedeniňizden çykýan ýaly duýmak
• Kellagyry

Bu ýagdaýlardan soň ýüze çykýan dürli alamatlar, adamyň tutgaýyň ýüze çykandygyny görkezip biler:

• Huşuňy ýitireniňden soň bulaşyklyk
• Gözegçiliksiz myşsa gysylmalary
• Agzyndan köpük gelýär
• Güýz
• Agzada geň tagam
• Diş gysmak
• Dili dişlemek
• Birden gözüň çalt hereketi başlaýar
• Geň we manysyz sesler çykarmak
• Içege we öt haltasyna gözegçiligi ýitirmek
• Duýdansyz keýp üýtgeýär

Tutgaýlaryň görnüşleri haýsylar?

Epileptiki tutgaý diýip kesgitlenip bilýän tutgaýlaryň köp görnüşi bar. Gysga göz hereketlerine ýokluk tutgaýlary diýilýär. Eger tutgaý bedeniň diňe bir böleginde ýüze çyksa, oňa fokus tutgaý diýilýär. Tutgaý wagtynda bedeniň hemme ýerinde gysylmalar ýüze çyksa, näsag peşewini ýitirýär we agzynda köpük bolýar, bu umumylaşdyrylan tutgaý diýilýär.

Umumylaşdyrylan tutgaýlarda beýniniň köp böleginde neýronal akym bolýar, sebitleýin tutgaýlarda beýniniň diňe bir sebiti (fokus) gatnaşýar. Fokus tutgaýlarynda aň ýapyk ýa-da ýapyk bolup biler. Üns merkezinde başlaýan tutgaýlar giňden ýaýrap biler. Fokal tutgaýlar iki esasy toparda barlanýar. Pleönekeý fokus tutgaýlary we çylşyrymly (çylşyrymly) tutgaýlar fokus tutgaýynyň bu 2 görnüşini emele getirýär.

Simpleönekeý fokus tutgaýlarynda huşuňy saklamak möhümdir we bu hassalar tutgaý wagtynda soraglara we buýruklara jogap berip bilerler. Şol bir wagtyň özünde, ýönekeý fokus tutgaýlaryndan soň adamlar tutgaý prosesini ýada salýarlar. Çylşyrymly fokus tutgaýlarynda aňyň üýtgemegi ýa-da huşuň ýitmegi bolýar, şonuň üçin bu adamlar tutgaý wagtynda soraglara we buýruklara laýyk jogap berip bilmeýärler.

Bu iki fokus tutgaýyny tapawutlandyrmak möhümdir, sebäbi çylşyrymly fokus tutgaýlary bolan adamlar agyr maşyn sürmek ýa-da işlemek ýaly işler bilen meşgullanmaly däldirler.

Käbir alamatlar we alamatlar ýönekeý fokus tutgaýlaryny başdan geçirýän epilepsiýa hassalarynda ýüze çykyp biler:

• El we aýak ýaly beden böleklerinde titremek ýa-da gyşarmak
• Birdenkä ýüze çykýan keýpiň üýtgemegi
• Geplenýänlere we aýdylýanlara düşünmekde kynçylyklar
• Deja vu duýgusy, ýa-da bir tejribäni gaýta-gaýta ýatyrmak duýgusy
• Aşgazanda ýokarlanmak (epigastriki) we çalt ýürek urmagy ýaly biynjalyk duýgular
• Ys, galýusinasiýa, ýagtylygyň ýalpyldawuklygy ýa-da ys, tagam ýa-da eşitmek ýaly duýgularda hiç hili gyjyndyrma bolmazdan ýüze çykýan güýçli tolgunma duýgulary;

Çylşyrymly fokus tutgaýlarynda adamyň aň derejesinde üýtgeşiklik bolup geçýär we aňdaky bu üýtgeşmeler köp dürli alamatlar bilen bilelikde bolup biler:

• Tutgaýyň ösüşini görkezýän dürli duýgular (aura)
• Belli bir nokada boş nazary
• Manysyz, maksatsyz we gaýtalanýan hereketler (awtomatizm)
• Söz gaýtalamak, gygyrmak, gülmek we aglamak
• Jogap bermezlik

Umumylaşdyrylan tutgaýlarda beýniniň köp bölegi tutgaýyň ösmeginde rol oýnaýar. Jemi 6 dürli umumylaşdyrylan tutgaý bar:

• Toniki tutgaý görnüşinde, bedeniň täsir eden böleginde üznüksiz, güýçli we agyr gysylma bolýar. Myşsa äheňiniň üýtgemegi bu myşsalaryň berkligine sebäp bolup biler. Gol, aýak we arka myşsalary toniki tutgaý görnüşinde köplenç täsir edýän myşsa toparlarydyr. Düwürtigiň bu görnüşinde aňyň üýtgemegi görnenok.

Toniki tutgaýlar, adatça uky wagtynda ýüze çykýar we dowamlylygy 5 bilen 20 sekunt arasynda üýtgeýär.

• Kloniki tutgaý görnüşinde, täsir eden myşsalarda gaýtalanýan ritmiki gysylmalar we dynç alyşlar bolup biler. Boýnuň, ýüzüň we goluň myşsalary bu tutgaýda iň köp täsir edýän myşsa toparlarydyr. Tutgaý wagtynda ýüze çykýan hereketleri meýletin bes edip bolmaz.

• Tonik-kloniki tutgaýlara fransuz dilinde uly keseli aňladýan ullakan mal tutgaýlary hem diýilýär. Tutgaýyň bu görnüşi 1-3 minut arasynda dowam edýär we 5 minutdan köp dowam etse, gatyşmagy talap edýän lukmançylyk adatdan daşary ýagdaýlaryndan biridir. Bedeniň spazmlary, titremeler, içege we öt haltasyna gözegçiligiň ýitmegi, diliň dişlenmegi we huşuň ýitmegi bu tutgaýyň dowamynda ýüze çykyp biljek alamatlaryň biridir.

Tonik-kloniki tutgaýlar bolan adamlar tutgaýdan soň gaty ýadawlyk duýýarlar we wakanyň bolan pursatyny ýada salmaýarlar.

• Umumylaşdyrylan tutgaýyň başga bir görnüşi bolan atoniki tutgaýda adamlar gysga wagtlap huşuny ýitirýärler. Atony sözi myşsanyň gowşaklygyna sebäp bolýan myşsa tonusynyň ýitmegini aňladýar. Haçan-da adamlar bu hili tutgaýlyga başlanda, dursa birden ýere gaçyp bilerler. Bu tutgaýlaryň dowamlylygy adatça 15 sekuntdan az bolýar.

• Miyokloniki tutgaýlar, aýak we gol myşsalarynda çalt we öz-özünden gysylmak bilen häsiýetlendirilen umumylaşdyrylan tutgaýyň bir görnüşidir. Tutgaýyň bu görnüşi, adatça bir wagtyň özünde bedeniň iki tarapyndaky myşsa toparlaryna täsir edýär.

• Düwürtik ýok bolsa, adam jogap bermeýär we nazary hemişe bir nokada gönükdirilýär we gysga wagtlyk huş ýitýär. Aýratynam 4-14 ýaş aralygyndaky çagalarda has ýygy duş gelýär we petit mal tutgaýlary hem diýilýär. Adatça 18 ýaşyna ýetmänkä gowulaşýan tutgaýlar wagtynda dodak urmak, çeýnemek, emmek, elmydama hereket etmek ýa-da ýuwmak, gözlerde inçe titremeler ýaly alamatlar bolup biler.

Çaganyň häzirki işini gysga wagtlyk tutgaýdan soň hiç zat bolmadyk ýaly dowam etdirmegi, ýoklugyň tutulmagy üçin diagnostika taýdan möhümdir.

Şeýle hem bedeniň bir böleginiň çişmegi ýa-da gysylmagy ýaly somatosensor tutgaýyň bir görnüşi bar. Psihiki tutgaýlarda duýdansyz gorky, gahar ýa-da şatlyk duýgulary duýulyp biler. Wizual ýa-da eşidiş galýusinasiýalary bilen bilelikde bolup biler.

Epilepsiýany nädip anyklamaly?

Epilepsiýany anyklamak üçin tutgaý görnüşi gowy beýan edilmelidir. Şonuň üçin tutgaýy görýän adamlar zerur. Keselden soň çaga ýa-da uly ýaşly newrologlar bar. Näsagy anyklamak üçin EEG, MRI, hasaplanan tomografiýa we PET ýaly synaglar soralyp bilner. Laboratoriýa synaglary, şol sanda gan synaglary, epilepsiýa alamatlarynyň ýokançlyk sebäpli ýüze çykandygy öýdülse peýdaly bolup biler.

Elektroensefalografiýa (EEG) epilepsiýa diagnozy üçin örän möhüm synagdyr. Bu synag wagtynda beýnide ýüze çykýan elektrik hereketleri kellä ýerleşdirilen dürli elektrodlaryň kömegi bilen ýazylyp bilner. Bu elektrik işlerini lukman düşündirýär. Adaty ýagdaýdan tapawutlanýan adaty bolmadyk işleriň ýüze çykarylmagy, bu adamlarda epilepsiýanyň bardygyny görkezip biler.

Kompýuterleşdirilen tomografiýa (KT), kesel şekillendiriş we kelläni barlamaga mümkinçilik berýän radiologiki barlagdyr. KT-leriň kömegi bilen lukmanlar beýnini kesişip barlaýarlar we tutgaýlara sebäp bolup biljek kistalary, çişleri ýa-da gan akýan ýerleri anyklaýarlar.

Magnit-rezonans tomografiýasy (MRI) beýni dokumalaryny jikme-jik barlamaga mümkinçilik berýän we epilepsiýa diagnozynda peýdaly başga bir möhüm radiologiki barlagdyr. MRI bilen beýniniň dürli ýerlerinde epilepsiýanyň ösmegine sebäp bolup biljek näsazlyklar ýüze çykyp biler.

Pozitron zyňyndy tomografiýasy (PET) barlagynda beýniniň elektrik işjeňligi pes dozalarda radioaktiw material ulanylýar. Bu madda damar arkaly kabul edilenden soň, beýnine geçmegine garaşylýar we enjamyň kömegi bilen suratlar alynýar.

Epilepsiýany nädip bejermeli?

Epilepsiýa bejergisi dermanlar bilen edilýär. Epilepsiýa tutgaýlarynyň köpüsi neşe bejergisi bilen öňüni alyp biler. Epilepsiýa dermanlaryny bejerginiň dowamynda yzygiderli ulanmak gaty möhümdir. Neşe bejergisine jogap bermeýän hassalar bar bolsa, çaga epilepsiýasy ýaly ýaş bilen çözüp bilýän epilepsiýanyň görnüşleri hem bar. Ömrüň dowamynda epilepsiýanyň görnüşleri hem bar. Derman bejergisine jogap bermeýän hassalara hirurgiki bejergi ulanylyp bilner.

Tutgaýyň öňüni almaga ukyply dar spektrli antiepileptiki dermanlar bar:

• Karbamazepiniň işjeň düzümini öz içine alýan antiepileptiki dermanlar wagtlaýyn süňkleriň (temporal lobyň) aşagynda ýerleşýän beýni sebitinden döreýän epileptiki tutgaýlarda peýdaly bolup biler. Bu işjeň düzümi öz içine alýan dermanlar beýleki köp sanly dermanlar bilen täsirleşýändigi sebäpli, beýleki saglyk ýagdaýlary üçin ulanylýan dermanlar barada lukmanlara habar bermek möhümdir.

• Aktiw düzümi bolan klobazamy, benzodiazepini emele getirýän dermanlar ýokluk we fokus tutgaýlary üçin ulanylyp bilner. Sedatiw, ukyny güýçlendiriji we alada garşy täsirleri bolan bu dermanlaryň möhüm aýratynlyklaryndan biri, olaryň ýaş çagalarda hem ulanylmagydyr. Deriniň çynlakaý allergiki täsirleri hökmünde seresap bolmaly, seýrek bolsa-da, bu işjeň maddalary öz içine alýan dermanlar ulanylandan soň ýüze çykyp biler.

• Divalproex” gamma-aminobutirik kislotasy (GABA) diýlip atlandyrylýan neýrotransmitterde hereket edýän we ýoklugy, fokusly, çylşyrymly fokusly ýa-da köp tutgaýlary bejermek üçin ulanylyp bilner. GABA beýnine päsgel berýän bir madda bolansoň, bu dermanlar epileptiki tutgaýlara gözegçilik etmekde peýdaly bolup biler.

• Aktiw düzümi bolan etosuksimidi öz içine alýan dermanlar, ýoklugyň tutuşlygyna gözegçilik etmek üçin ulanylyp bilner.

• Fokus tutgaýlaryny bejermekde ulanylýan dermanlaryň başga bir görnüşi, gabapentiniň işjeň düzümini öz içine alýan dermanlardyr. Seresap boluň, sebäbi beýleki antiepileptiki dermanlara garanyňda gabapentini öz içine alýan dermanlar ulanylandan soň has köp zyýanly täsirler bolup biler.

• Epileptiki tutgaýlary gözegçilikde saklamak üçin ulanylýan iň gadymy dermanlaryň biri bolan fenobarbital bolan dermanlar umumylaşdyrylan, fokusly we toniki-kloniki tutgaýlarda peýdaly bolup biler. Fenobarbital saklaýan dermanlar ulanylandan soň aşa baş aýlanmagy bolup biler, sebäbi antikonwulsant (tutgaýyň öňüni alyş) täsirlerinden başga-da uzak möhletli sedatiw täsirleri bar.

• Aktiw düzümi bolan fenitoini öz içine alýan dermanlar nerw öýjükleriniň membranalaryny durnuklaşdyrýan we ençeme ýyl bäri antiepileptiki bejergide ulanylýan dermanlaryň başga bir görnüşidir.

Bu dermanlardan başga-da dürli görnüşli tutgaýlary başdan geçirýän we beýniniň dürli ýerlerinde aşa işjeňleşme netijesinde tutgaýlary döredýän hassalarda has giň spektrli antiepileptiki dermanlar ulanylyp bilner:

• Clonazepam, bezodiazepin emele getirýän antiepileptiki derman bolup, uzak wagtlap hereket edýär we miokloniki we ýoklugyň öňüni almak üçin bellenilip bilner.
• Lamotrigine işjeň maddany öz içine alýan dermanlar epileptiki tutgaýlaryň köp görnüşinde peýdaly bolup bilýän giň spektrli antiepileptiki dermanlaryň biridir. Stiwens-Jonson sindromy diýilýän seýrek, ýöne ölüm howply deri ýagdaýy, bu dermanlar ulanylandan soň ýüze çykyp biler.

• 5 minutdan gowrak dowam edýän ýa-da arasynda köp wagt bolmazdan yzygiderli ýüze çykýan tutgaýlar epileptik hökmünde kesgitlenýär. Benzodiazepinlerden alnan başga bir işjeň madda bolan lorazepamy öz içine alýan dermanlar, bu tutgaýlara gözegçilik etmekde peýdaly bolup biler.

• Lewetirasetamy öz içine alýan dermanlar, fokusly, umumylaşdyrylan, ýoklugy ýa-da tutgaýlaryň köp görnüşini bejermekde ulanylýan derman toparyny emele getirýär. Agehli ýaş toparlarynda ulanyp boljak bu dermanlaryň ýene bir möhüm aýratynlygy, epilepsiýany bejermekde ulanylýan beýleki dermanlara garanyňda az täsir edýändigidir.

• Bu dermanlardan başga-da, GABA-da hereket edýän valproik kislotany öz içine alýan dermanlar giň spektrli antiepileptiki dermanlaryň hataryna girýär.

Epilepsiýa keseli bolan adama nädip kömek edip bolar?

Kimdir biriniň ýanynda tutgaý bar bolsa, siz:

• Ilki bilen köşeşiň we hassany özüne zyýan bermejek ýagdaýda goýuň. Bir gapdala öwürseň has gowy bolardy.
• Hereketleri zor bilen togtatmaga we eňegini açmaga ýa-da dilini ýapmaga synanyşmaň.
• Näsagyň guşak, galstuk we hijap ýaly zatlaryny gowşadyň.
• Ony suw içmäge synanyşmaň, ol gark bolup biler.
• Epileptiki tutgaýly adamy täzeden janlandyrmagyň zerurlygy ýok.

Epilepsiýa hassalarynyň üns bermeli zatlary:

• Dermanlaryňyzy wagtynda alyň.
• Epilepsiýaňyzyň bardygyny görkezýän kartoçkany saklaň.
• Agaçlara çykmak ýa-da balkonlardan we teraslardan asmak ýaly çärelerden gaça duruň.
• Aloneeke ýüzmäň.
• Vanna gapysyny gulplamaň.
• Telewizor ýaly yzygiderli ýanyp duran çyranyň öňünde uzak durmaň.
• Maşk edip bilersiňiz, ýöne suwsuzlykdan ägä boluň.
• Artykmaç ýadawlykdan we ukusyzlykdan gaça duruň.
• Kelläňizi urmazlyk üçin seresap boluň.

Epilepsiýa näsaglary haýsy hünärleri edip bilmeýärler?

Epilepsiýa hassalary pilot, suwa çümmek, hirurgiýa, kesiş we buraw maşynlary bilen işlemek, belentliklerde işlemegi talap edýän hünärler, alpinizm, ulag sürmek, ýangyn söndürmek, ýarag ulanmagy talap edýän polisiýa we harby gulluk ýaly hünärlerde işläp bilmeýärler. Mundan başga-da, epilepsiýa näsaglary kesel bilen baglanyşykly ýagdaýy barada iş ýerlerine habar bermelidirler.